Jednym z najważniejszych mitów historycznych związanych z dziejami Związku Radzieckiego jest przebieg kampanii wschodniej zainicjowanej atakiem Niemiec na ZSRR w czerwcu 1941 roku. W radzieckiej historiografii jest ona opisywana jako Wielka Wojna Ojczyźniana. Nazwa odzwierciedla powszechne zaangażowanie narodu radzieckiego w obronę państwa i komunistycznych ideałów. Mimo początkowych klęsk i ogromnych strat wśród żołnierzy i ludności cywilnej opór Sowietów nie ustał, co w konsekwencji doprowadziło do wyparcia Niemców i udanej kontrofensywy na kierunku zachodnim.
Wojna na wyniszczenie
Uderzenie III Rzeszy na terytoria dotychczasowego sojusznika było dla sowieckich władz zaskoczeniem. Brutalność niemieckiej armii, ogrom zbrodni, przede wszystkim w stosunku do ludności cywilnej sprawiły, iż naród radziecki zjednoczył się wokół idei obrony przed okupantem. Ludobójstwo na mieszkańcach okupowanych ziem było głównie konsekwencją zbrodni popełnianych przez tzw. Einsatzgruppen. Obok masowych morderstw ludności cywilnej (m.in. ponad 33 tys. zabitych w Babim Jarze) dochodziło do pacyfikacji radzieckich miejscowości. Nieliczne przypadki kolaboracji z Niemcami były związane przede wszystkim z przedstawicielami zajętych przez Związek Radziecki przed wojną państw wcielonych do federacji jako socjalistyczne republiki radzieckie (m.in. na Ukrainie). Opór społeczeństwa wzmacniała niezwykle silna radziecka propaganda, która mobilizowała cywilów do walki, zachęcając także do tworzenia oddziałów partyzanckich funkcjonujących na tyłach wojsk niemieckich. Destabilizacja linii zaopatrzeniowych niemieckiej armii była jednym z czynników, które pozwoliły Sowietom na odniesienie zwycięstwa.
Ważnym elementem propagandy Wielkiej Wojny Ojczyźnianej było wzmocnienie kultu jednostki dyktatora Józefa Stalina. Mimo skali prześladowań przeciwników politycznych, fali głodu i wyzysku ludności Stalin był postrzegany jako bohater i twórca imperialnej potęgi. Nawet klęski Armii Czerwonej w pierwszej fazie kampanii wschodniej nie osłabiły pozycji wodza. Wojsko skonsolidowało się wokół idei walki z najeźdźcą, ślepo wierząc w nieomylność przywódcy. Siła propagandy była wzmacniana przez rozbudowany aparat represji i terroru kierowany przede wszystkim przez NKWD. Funkcjonariusze NKWD zwalczali wszelkie przejawy sprzeciwu, defetyzmu, nierzadko funkcjonując na tyłach Armii Czerwonej. Żołnierzy zmuszano do bezwzględnego posłuszeństwa i walki nawet mimo beznadziejnej sytuacji taktycznej. Kwintesencją polityki radzieckiej był Rozkaz nr 227 powszechnie znany jako ,,Ani kroku wstecz”. Wojskowym zakazano odwrotów, a do uciekających mogli strzelać funkcjonariusze NKWD. Taktykę odwrotów traktowano jako przejaw tchórzostwa, za co groziła kara śmierci. Rozkaz nr 227 przyczynił się do ogromnych strat wśród żołnierzy Armii Czerwonej, które jednak uzupełniano posiłkami ściąganymi ze wschodnich rubieży imperium. Za Ural przeniesiono znaczną część fabryk, które stosunkowo szybko wznowiły produkcję. Związek Radziecki korzystał też z obfitej pomocy Amerykanów i Brytyjczyków, którzy w kampanii na wschodzie upatrywali szansy na pokonanie Niemiec zmuszonych do walki na kilku frontach. Mimo tego, szczególnie w pierwszym okresie walk, Sowietom doskwierał brak uzbrojenia i nowoczesnego wyposażenia. W wielu wypadkach żołnierze nie dostawali nawet karabinów i w założeniu dowództwa mieli je zdobywać na zabitych żołnierzach wroga.
Zwycięstwo Sowietów
Elementem charakterystycznym dla wyniszczającej kampanii było prowadzenie walk w trudnych warunkach atmosferycznych i aprowizacyjnych. Sroga radziecka zima dała się we znaki przede wszystkim żołnierzom niemieckim i była jednym z elementów, które przeważyły szalę zwycięstwa w bitwie o Stalingrad na korzyść Armii Czerwonej. Żołnierzom obu stron brakowało często ciepłych ubrań, pożywienia oraz medykamentów, co było efektem przeciągającej się walki i dużych strat w ludziach. Przerzucane na front posiłki nie były w stanie zapełnić luki po setkach tysięcy ofiar.
Wielka Wojna Ojczyźniana zakończyła się tryumfem Związku Radzieckiego. Za zwycięstwo naród zapłacił jednak ogromną cenę, nawet ponad 20 mln zabitych w wyniku działań wojennych i celowej polityki eksterminacyjnej niemieckich nazistów.
Fotografia: sowiecki plakat propagandowy z 1941 roku ze słynnym hasłem „Za Rodinu!” („Za Ojczyznę!”). Wikimedia, domena publiczna.
